Cafodd cerflun ei ddadorchuddio ym mhentref Llangrannog yng Ngheredigion dros y penwythnos i anrhydeddu aelod o’r plwyf hwnnw, Cranogwen. Dyna oedd enw barddol Sarah Jane Rees (1839-1916), arloeswraig ym myd hawliau cyfartal i ferched yng Nghymru. Yn ferch i forwr, dilynodd amrywiol yrfaoedd, fel morwr, athrawes, bardd, darlithydd, golygydd, pregethwr ac arweinydd mudiad dirwest.
Daeth yn sydyn i enwogrwydd cenedlaethol ym Medi 1865, pan enillodd wobr yn yr Eisteddfod Genedlaethol yn Aberystwyth, gan guro prifeirdd y dydd, gan gynnwys Islwyn a Ceiriog. Syfrdanwyd y gynulleidfa: nid oedd neb yn disgwyl y byddai “geneth wledig yr olwg” yn ennill y fath gystadleuaeth. Mae hynny'n ddealladwy ddigon pan gofiwn nad oedd y mwyafrif o ferched Ceredigion yn llythrennog yr adeg honno.
Ond ymhell cyn 1865, nid oedd Cranogwen wedi dilyn y trywydd disgwyliedig ar gyfer merched ei hoes. Ganwyd hi ym mwthyn Dolgoy-fach, i fyny ar y bryn goruwch traeth Llangrannog. Erbyn iddi gyrraedd ei harddegau roedd yn rhaid dechrau cyfrannu at incwm y teulu. Y dewis amlwg i ferched gwerinol pryd hynny oedd naill ai gweini neu wnïo dillad. Danfonwyd Sarah ar brentisiaeth i wniadwraig yn Aberteifi, ond dychwelodd adref yn fuan, gan ymwrthod yn llwyr a’r alwedigaeth hwnnw.
Yn hytrach perswadiodd ei thad i’w chymryd fel aelod o’r criw ar ei fadlong, y Betsy; bu’n gweithio fel morwr am dair blynedd wedi hynny, gwaith anarferol i fenyw'r pryd hynny. Ond gyda’r fath brofiad llwyddodd yn 1860, yn 21 oed, i ennill swydd fel athrawes ysgol Llangrannog, yn dysgu eu crefft i forwyr ifanc yn ogystal â dysgu plant yr ardal.
Newidiwyd ei byd yn llwyr gan ei buddugoliaeth Eisteddfodol. Cymaint oedd y cywreinrwydd ynghylch y ferch a gurodd Islwyn a Ceiriog nes oedd y wlad i gyd am ei gweld a’i chlywed. Oes y ddarlith oedd canol y bedwaredd ganrif ar bymtheg yng Nghymru, yn enwedig ymhlith yr enwadau Anghydffurfiol. Gallai capel a lwyddodd i ddenu darlithydd poblogaidd ennill swm go ddefnyddiol er mwyn talu dyledion adeiladu’r capel. Perswadiwyd Cranogwen i dderbyn gyrfa newydd fel darlithydd cyhoeddus, yn erbyn ei hewyllys i gychwyn gan y golygai rhoi'r gorau i'w swydd fel athrawes.
Dechreuodd ar ei gyrfa gyhoeddus yng ngaeaf 1865, gan ddarlithio i gapeli gorlawn ym mhob rhan o’r wlad ac i gynulleidfaoedd Cymraeg yn Lloegr hefyd; ni fyddai’r mwyafrif o’i chynulleidfaoedd erioed wedi gweld na chlywed menyw yn siarad o’r pulpud neu’r sêt fawr o’r blaen.
Yn 1869-71, talodd ymweliad â’r Cymry alltud yn yr Unol Daleithiau, gan roi darlith i bob sefydliad Cymreig ar draws y wlad, o Efrog Newydd i San Ffransisco. Yn anffodus ni chyhoeddwyd ei darlithiau erioed, ond ymddengys o’r nifer fawr o adroddiadau papurau newyddion arnynt mai ei phrif bwnc oedd pwysigrwydd addysg i bawb, er mwyn iddynt oll ddarganfod eu doniau, eu diwyllio, a’u defnyddio er budd eu cymdeithas yn gyffredinol. Ac yr oedd y neges hon ar gyfer merched yn ogystal â bechgyn, menywod yn ogystal â dynion.
Aeth ymlaen i danlinellu’r neges yn ei rôl nesaf fel y golygydd cyntaf o fenyw ar gylchgrawn Cymraeg, sef Y Frythones. Ym mhob un o’i gyrfaoedd heriodd Cranogwen syniadau cul ei hoes ynghylch gwahaniaeth rhywedd, a’u pwyslais ar y credo mai lle’r fenyw oedd y cartref, a dim ond y cartref. Ei nod oedd mynd a merched eraill gyda hi, “allan o’u hogofau”, fel y dywedai, ac i’r sffêr cyhoeddus fel awduron, areithwyr ac arweinwyr eu cymdogaethau.
Ystyriai syniadau patriarchaidd yr oes ynghylch galluoedd a phriodoldebau’r ddau ryw yn amhriodol a gwastraffus o’r doniau hynny a feddai menywod yn ogystal â dynion, doniau i arwain a gwella eu cymdeithas. “Nid yw gwahaniaeth rhyw yn ddim yn y byd”, meddai yn Y Frythones: os rhoddwyd i fenyw, fel i ŵr llwyddiannus, yr awydd a’r gallu i siarad yn gyhoeddus yn effeithiol, yna hynny a ddylai wneud.
Yr oedd ei dylanwad yn ystod ei hoes yn bellgyrhaeddol. Yn 1916, ar ôl ei marwolaeth, meddai O. M. Edwards amdani:
“Yr oedd gan Granogwen gennad, ac amcan uchel. A llwyddodd. Ni fu yr un ferch yn ein hanes eto wnaeth fwy i gryfhau meddylgarwch, hunan-barch, a defnyddioldeb merched Cymru na Chranogwen.”
Mae cerflun Sebastien Boyesen yn ran o ymgyrch ehangach gan y grwp Monumental Welsh Women i nodi cyfraniad merched i hanes Cymru. Priodol iawn yw hi, felly, bod y cerflun yn sefyll yn y pentref lle bu Cranogwen yn byw trwy ei hoes, gyda’i rhieni i gychwyn ac wedyn, ar ôl eu marwolaeth, gyda’i chymar, Jane Thomas.